Er komt weer rook uit de schoorsteen bij Port Ellen Distillery in de gelijknamige stad in Schotland. De legendarische distilleerderij heeft niet altijd de status gehad die vandaag de dag geldt. Reis met ons mee terug in de tijd in deze Distilleerderij Donderdag, naar het begin van Port Ellen als stad en het ontstaan van een iconische distilleerderij.

Voor het verhaal van Port Ellen gaan we helemaal terug naar het einde van de Napoleontische oorlogen. Het eiland Islay heeft in deze periode, zoals heel Groot-Brittanië, last van de economische depressie. Onder andere Walter Frederick Campbell, de laird of Islay in die tijd, is druk met de ellende die hieruit voortkomt.

Hij wil graag de populatie van het Schotse eiland op peil houden en daarom is hij begonnen om de infrastructuur te verbeteren en in 1821 richt hij een klein stadje op rond Leodamais Bay in het zuiden van Islay. Hij noemt de plek Port Eleanor naar zijn vrouw Eleanor. Later wordt de naam afgekort naar Port Ellen.

In dit stadje komt uiteindelijk Alexander Kerr Mackay terecht. Hij besluit in 1924 een distilleerderij aan de kustlijn te bouwen. Op de plek waar de stokerij moet komen staat op dat moment een oude moutmolen die naar verluidt ooit mout geleverd heeft aan illegale stokers in de omgeving.

In 1825 is het zover: de deuren van de Port Ellen Distillery gaan voor het eerst open. Maar het is allerminst zonnig voor Mackay. Het geld is namelijk op en de oprichter gaat al binnen enkele maanden failliet. Port Ellen wordt overgedragen op de familieleden van Mackay die de stokerij de jaren erna beheren. In 1836 is er weer een overname. In dit jaar gaat het eigenaarschap van Port Ellen over op de dan 21 jaar oude John Ramsay.

Hij is geboren en getogen in een familie van distilleerders en hij ziet in Port Ellen ontzettend veel potentie. Er is alleen één probleem: Ramsay is geen distilleerder, maar een boekhouder. Tijd voor een omscholing dus. Op dit moment komt de laird van Islay weer in beeld. Ramsay gaat namelijk een partnerschap met de laird aan om de pacht van de stokerij in de wacht te slepen.

Nu Ramsay de eigenaar van de stokerij is, wil hij Port Ellen omtoveren tot een centrum voor innovatie en ontwikkeling. Met die gedachte wordt de spirit safe onder handen genomen en doorontwikkeld.

Daarnaast gaat Ramsay zijn mout exporteren naar de Verenigde Staten en begint hij sherry en madeira te importeren. Dit laatste doet hij om gebruik te kunnen maken van de vaten voor de rijping van Port Ellen Whisky. Het geeft Ramsay de ruimte om meer met vaten te experimenteren en de smaak van de whisky door te ontwikkelen.

Rond de eeuwwisseling slaat de positieve lijn om voor Port Ellen. John Ramsay sterft in 1892, waarna zijn vrouw Lucy het roer overneemt. Zij sterft in 1906, waarna de licentie overgaat op Iain Ramsay. Alleen voor hem pakken donkere wolken zich samen. De Eerste Wereld Oorlog heeft flinke impact op de whisky-industrie en daarnaast is er een economische depressie.

Ramsay moet uiteindelijk in 1920 de stokerij verkopen. De koper is Port Ellen Distillery Co. Ltd, een bedrijf dat door James Buchanan en John Dewar gerund wordt. Dat besluit uiteindelijk dat het een goede zet is om het bedrijf met Distillers Company Limited (DCL) te fuseren. Alleen doordat het midden in de Drooglegging gebeurt, is dit het einde van Port Ellen Distillery.

In 1930 sluiten de deuren voor lange tijd en komt er geen druppel vloeistof meer uit de ketel. De geur van vers gestookte spirit verdwijnt en maakt plaats voor de muffe lucht van opgehoopt stof.

Ruim 37 jaar lang wordt het terrein van de Port Ellen Distillery alleen gebruikt voor de mouterijen en pakhuizen. In 1966 wordt er een poging ondernomen om de Port Ellen stokerij uit het stof te trekken. De reden hiervoor is dat er meer vraag is naar peated whisky, waardoor het ineens interessant is om de distilleerderij op Islay op te knappen.

DCL besluit een moderniserings- en wederopstandingsprogramma. Er worden twee nieuwe ketels geïnstalleerd zodat de productiecapaciteit verdubbeld wordt. Op het moment dat de deuren van Port Ellen weer openen in 1967 kan jaarlijks 1,7 miljoen liter alcohol gestookt worden. Dat zijn behoorlijk wat flessen.

De vernieuwing van de distilleerderij houdt niet op bij de nieuwe ketels. Ook komt er een nieuwe mouterij in 1973. Deze wordt naast het maken van gemout graan voor eigen gebruik, ingezet om graan te mouten voor de Caol Ila en Lagavulin distilleerderijen. Het zonnetje schijnt weer bij Port Ellen, maar helaas is dat niet van lange duur.

In 1980 is de vraag naar peated malt namelijk behoorlijk terug gelopen. Blendingbedrijven gebruiken het simpelweg niet op dat moment en dus moet er bezuinigd worden. DCL heeft maar liefst drie distilleerderijen op Islay die zich alle drie met peated whisky bezig houden. Er moet er eentje de deuren sluiten: Port Ellen.

Dat gebeurt in 1983, waarna de ketels verwijderd worden uit de stokerij. Het is niet helemaal duidelijk waar ze naartoe gegaan zijn, maar het verhaal doet de ronde dat ze ergens in India terecht zijn gekomen.

Het duurt ongeveer vier jaar tot DCL besluit dat de sluiting van Port Ellen definitief is. De deuren van de stokerij zullen niet meer open gaan, maar dat betekent niet dat er een sloopkogel door alle gebouwen van de Port Ellen Distillery gaat en de stokerij definitief van de kaart geveegd is.

De ooit populaire stokerij wordt weer ingezet als mouterij die gebruikt wordt om de stokers op Islay en Jura van gemoute gerst te voorzien. Omdat de eigenaar van de stokerij besloten heeft om niet meer te gaan distilleren, verloopt de licentie hiervoor in 1992 waardoor het erop lijkt dat Port Ellen voor altijd een spookdistilleerderij zal blijven.

In de jaren erna komt er geen nieuwe spirit meer uit de distilleerderij, maar de reputatie van Port Ellen blijft groeien. Na de sluiting zijn er nog talloze vaten overgebleven met de Port Ellen spirit erin. Een zeldzaam goedje dat onder whiskyliefhebbers flink aan populariteit geniet.

De whisky die ooit veelal in blends gegooid werd, wordt schaarser en schaarser en uiteindelijk een van de zeldzaamste Islay malt die er is.

Port Ellen verwerft jaren na de definitieve sluiting een status als iconische whisky. Zie het als een werk van van Gogh of Rembrandt, wat tijdens het leven van de artiesten niet zo veel waard was, maar tegenwoordig kapitalen oplevert.

De whisky van Port Ellen wordt in de tussentijd zo nu en dan uitgebracht als single malt. Voor het eerst gebeurt dit als onderdeel van de Rare Malts Selection, waarbij dranken uit spookdistilleerderijen gebruikt worden. Daarna brengt Diageo als eerste een Port Ellen naar de Diageo Special Releases serie. De whisky is op vatsterkte gebotteld en in gelimiteerde oplage te krijgen. De drankengigant weet vanaf 2001 elk jaar een gelimiteerde single malt whisky te bottelen van de Port Ellen Distillery.

In 2017 maakt Diageo groots nieuws bekend. Het bedrijf heeft miljoenen vrij gemaakt om een enorm project te lanceren. Onderdeel van het project is de heropening van de gesloten Brora Distillery en het compleet opnieuw opbouwen van de gesloten Port Ellen Distillery.

Het plan is om het oorspronkelijke kilns te restaureren en de pakhuizen aan zee in ere te herstellen. Daarnaast zal er flink uitgepakt worden door Diageo. Port Ellen krijgt namelijk een compleet nieuw distilleerhuis en een nieuw bezoekerscentrum. In de still house zal in elk geval ruimte zijn voor twee replica’s van de oude Port Ellen ketels en er zijn plannen voor twee experimentele ketels, die eerder ook al door DCL geïntroduceerd waren.

De plannen van Diageo zijn enorm. Het duurt dan ook de nodige tijd voordat Port Ellen uit de as herrezen is. In 2024 is het zover: Diageo kondigt de heropening van Port Ellen aan. Onder het genot van een dram wordt een feestelijke ceremonie gehouden onder leiding van Ewan Andrew, president van de globaly supply chain en procurement en chief sustainability officer bij Diageo. 

De nieuwe distilleerderij heeft vanuit het stillhouse uitzicht over de zee en zoals jaren eerder al aangegeven heeft Diageo replica's van de originele ketels laten maken. De naam voor het duo is The Phoenix Stills. Hun doel is de spirit stoken zoals Port Ellen dat in haar gloriedagen deed. Daarnaast zijn er twee Experimental Stills, waar mee geëxperimenteerd zal worden om bijzondere nieuwe spirit te stoken. Deze zijn gekoppeld aan een 10-delige spirit safe. De drank die erdoor loopt zal in een laboratorium geanalyseerd worden door een deskundig team.

Wanneer de eerste whisky van de hernieuwde Port Ellen te koop zal zijn, is nog onbekend. Wel is alvast een voorproefje te vinden in de vorm van de Port ellen Gemini whisky's.

Foto's: Port Ellen Distillery